Τι σχέση έχει η πιο διαδεδομένη αμυντική τακτική στο ποδόσφαιρο με τους Ιταλούς ψαράδες της δεκαετίας του 1940;
Μεταφερόμαστε στο 1946. Ένα ειδυλλιακό πρωϊνό στο Σαλέρνο, μία πόλη που απέχει 56 χιλιόμετρα από τη Νάπολη, είναι η ιδανική ώρα της ημέρας, προκειμένου κάποιος να περπατήσει στην αποβάθρα, απολαμβάνοντας την υπέροχη θέα της Τυρρηνικής θάλασσας. Η γαλήνη σε συνδυασμό με τον ρομαντικό μόχθο των ψαράδων στην ακτή, είναι ένα ιδανικό τοπίο για κάποιον που θέλει έστω και για λίγα λεπτά, να καθαρίσει το μυαλό του.
Την ιδέα αυτή έχει και ο Τζουζέπε Βιάνι, ο οποίος εκείνη την περίοδο διατελεί προπονητής στη Σαλερνιτάνα. Είναι η πρώτη του χρονιά στην ομάδα, έπειτα από τη θητεία του σε Μπενεβέντο και Συρρακούσες. Ο άλλοτε ποδοσφαιριστής της Γιουβέντους, της Λιβόρνο και της Λάτσιο έχει «κρεμάσει» τα παπούτσια του πριν από τρία χρόνια στην ίδια ομάδα που βρίσκεται και τώρα.
Ο 36χρονος Βιάνι έχει μετά βίας συμπληρώσει έναν χρόνο στους πάγκους και ψάχνει να βρει την ταυτότητά του ως τεχνικός, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο θα αγωνίζεται η ομάδα του. Μέλημά του να αντιμετωπίσει την επιθετικότητα των αντιπάλων της εποχής και να μπορέσει να «σφίξει» την αμυντική γραμμή των παικτών του.
Βυθισμένος στον τακτικό προβληματισμό του και επικεντρωμένος στην εύρεση της κατάλληλης λύσης, το βλέμμα του πέφτει πάνω σε μία ψαρόβαρκα.
Το αναπληρωματικό δίχτυ
Στην βάρκα υπάρχουν δύο ψαράδες, οι οποίοι τραβάνε τα δίχτυα τους από τη θάλασσα, μέσα στα οποία υπάρχει η ψαριά τους. Όπως παρατηρεί ο Βιάνι, οι δύο άνδρες χρησιμοποιούν ένα δίχτυ με μεγάλα ανοίγματα και ένα δεύτερο το οποίο έχει μικρότερα ανοίγματα, έτσι ώστε να συγκρατεί τα ψάρια που ξεγλιστρούν από το μεγάλο.
«Αυτό είναι!» σκέφτεται «Το αναπληρωματικό δίχτυ!». Στο μυαλό του Τζίπο το πρώτο δίχτυ απεικόνιζε την κλασσική τριάδα της άμυνας της περιόδου, ενώ το δεύτερο λειτουργούσε ως ένας επιπλέον αμυντικός (ο γνωστός σε όλους μας λίμπερο), ο οποίος θα σταμάταγε τους επιθετικούς που θα ξέφευγαν από το πρώτο «μπλοκ» άμυνας. Και εγένετο κατενάτσιο!
Αμέσως προχωρά και στην ανάλογη αλλαγή μέσα στο γήπεδο. Με το σύστημα της εποχής να είναι το «WM» (3-2-2-3), ο Βιάνι παίρνει τον Αλμπέρτο Πιτσινίνι από τη δυάδα των αμυντικών μέσων, ο οποίος ήταν από τους καλύτερους στον ρόλο του και σταδιακά τον μεταφέρει πίσω από τους τρεις στόπερ, μετατρέποντάς τον σε «σκούπα».
Όπως το ορίζει και η ίδια η λέξη, πλέον η αρμοδιότητα του Πιτσινίνι είναι να «σκουπίζει» τις όποιες επιθετικές απειλές περνάνε από την τριάδα των κεντρικών αμυντικών.
Με τον τρόπο αυτόν, ο Βιάνι αναγκάζει τις αντιπάλους της Σαλερνιτάνα να πλησιάσουν περισσότερο την περιοχή της, με αποτέλεσμα να είναι ευάλωτοι στις αντεπιθέσεις.
Και στην αρχή τα καταφέρνει. Ωστόσο, η συνέχεια δεν είναι η ανάλογη, αλλά το «μικρόβιο» σε ολόκληρη την Ιταλία έχει ήδη αρχίσει να εξαπλώνεται.
Η αποτυχία του βιανέμα και η εξάπλωση του κατενάτσιο
Για να ακριβολογούμε, αυτό που έπραξε ο Βιάνι με τον Πιτσινίνι είναι περισσότερο γνωστό ως «βιανέμα» (ενδιάμεσο σύστημα) το οποίο είναι ο προάγγελος του περίφημου κατενάτσιο. Διότι, ακολούθησαν και άλλες αλλαγές στον σχηματισμό των ομάδων, που έφεραν και την τελική μορφή της πιο γνωστής αμυντικής διάταξης.
Η εν λόγω σκέψη πετυχαίνει στη Σαλερνιτάνα, αλλά μόνο τη σεζόν 1946-47. Η ομάδα ανεβαίνει «αέρα» από τη δεύτερη κατηγορία στη Serie A, έχοντας την καλύτερη άμυνα σε όλο το ιταλικό πρωτάθλημα (και στις τρεις εθνικές κατηγορίες). Συγκεκριμένα, δέχεται μόλις 23 γκολ σε 44 εμφανίσεις την ώρα που ο μέσος όρος των υπόλοιπων 16 ομάδων που ανταγωνίζεται, είναι στο 42,4.
Όμως, η δυναμική του συλλόγου δεν είναι τέτοια που μπορεί να τη διατηρήσει στα μεγάλα «σαλόνια». Την επόμενη σεζόν τερματίζει στη 19η θέση και μαζί με τις Αλεσσάντρια και Βισέντζα υποβιβάζεται, δεχόμενη 63 τέρματα σε 40 αναμετρήσεις, χωρίς μάλιστα να κερδίσει εκτός έδρας.
Παρά την αποτυχία, ο δρόμος για την ευρεία διάδοση του κατενάτσιο έχει ανοίξει διάπλατα. Όπως αναφέρει και ο πρώην διευθυντής του ποδοσφαιρικού τμήματος της Gazzeta dello Sport Λοντοβίκο Μαραντέι:
«Οι μικρές ομάδες κατάλαβαν ότι δεν είχαν καμία τύχη, σε περίπτωση που ένα παιχνίδι μετατρεπόταν σε ένα είδος προσωπικών αναμετρήσεων μεταξύ των ποδοσφαιριστών.
Κι έτσι, ενώ πολλοί είχαν κρατήσει το WM, του έκαναν μερικές μετατροπές, ώστε να έχουν έναν επιπλέον ποδοσφαιριστή στην άμυνα. Αυτό που έκαναν συνήθως ήταν να τραβήξουν πίσω έναν εξτρέμ και να αφήσουν τον έναν πλάγιο μπακ να γλιστρήσει πίσω από την αμυντική γραμμή. Ακόμη κι έτσι, αυτή η αλλαγή δεν γινόταν συστηματικά αλλά μάλλον πρόχειρα.
Πολλοί μπορεί να διαφωνήσουν με αυτή την επισήμανση, αλλά το σύστημα χρησιμοποιούνταν από τις μικρότερες και πιο αδύνατες ομάδες, οι οποίες έτσι κι αλλιώς έπαιζαν την περισσότερη ώρα κλεισμένες στην άμυνα, αλλά ακόμη και αν ο πλάγιος οπισθοφύλακας έπαιρνε θέση πίσω από την αμυντική γραμμή, αυτό δεν θα το πρόσεχε κανείς, καθώς ήταν όλοι μαζεμένοι πίσω».
Όλη η Ιταλία στα χνάρια του Βιάνι
Εκείνη η βόλτα του Βιάνι στην ακτή του Σαλέρνο αποδεικνύεται το σημείο, όπου γεννήθηκε το σήμα κατατεθέν του ιταλικού ποδοσφαίρου. Από το 1948 και μετέπειτα το κατενάτσιο αφήνει έντονο το στίγμα του στην σφυρηλάτηση μίας ολόκληρης νοοτροπίας γύρω από το άθλημα.
Οι πρώτοι που φτάνουν στα ουράνια την ιδέα του Τζίπο είναι ο Νέρεο Ρόκο και ο Ελένιο Ερέρα. Ο πρώτος κατακτά το Τσάμπιονς Λιγκ με τη Μίλαν (Κύπελλο Πρωταθλητριών τότε) το 1963 και το 1969 και ο δεύτερος οδηγεί στην κορυφή της Ευρώπης την Ίντερ τη διετία 1964-65.
Εκείνη η τριετία 1963-65, ίσως να είναι και το Έβερεστ της συγκεκριμένης αμυντικής επινόησης, η οποία εμπνέει και μία σωρεία από άλλους ιταλικούς συλλόγους εκτός από αυτές του Μιλάνου, να ακολουθήσουν το ίδιο μονοπάτι. Κάθε ιταλική ομάδα (από τη Γιουβέντους και τη Ρόμα, μέχρι και τις τελευταίες της δεύτερης κατηγορίας) μετατρέπεται σε μία συμπαγή αμυντική μηχανή, η ποιότητα της οποία καθορίζει και το πόσο εύκολα διασπάται.
Σαφώς, δεν είναι το ίδιο εύκολο να κερδίσεις τους 11 παίκτες της Έμπολι που έχουν «ταμπουρωθεί» στην περιοχή τους με τους 11 της Ίντερ του Ερέρα.
Η αλήθεια είναι το κατενάτσιο στο ποδόσφαιρο του 2024 έχει χάσει τη θέση του. Οι ρυθμοί και οι επιθετικές αρετές των ποδοσφαιριστών έχουν ξεφύγει αισθητά. Και 90 λεπτά μαζικής άμυνας, το πιθανότερο είναι πως θα κάνουν τους αμυνόμενους «έρμαια» των επιθετικών ορέξεων των αντιπάλων τους.
Σε κάθε περίπτωση όμως, ο Βιάνι σημάδεψε μία ολόκληρη ποδοσφαιρική κουλτούρα, η οποία διαμόρφωσε και την αντίληψη ενός ολόκληρου έθνους μέσα στο γήπεδο για πάρα πολλά χρόνια. Η περίφημη φράση «όταν αμύνεσαι μίκρυνε τους χώρους και όταν επιτίθεσαι άνοιξε το γήπεδο» βρήκε την πλήρη έννοιά της στον ιταλικό τρόπο παιχνιδιού από το 1950 και μετά.
Και πράγματι, μπορεί το κατενάτσιο να έχει εν πολλοίς «πεθάνει», όμως ήταν κυρίαρχο για πολλές γενιές εντός των τεσσάρων γραμμών. Και όλα αυτά χάρη στον Τζουζέπε Βιάνι από το Τρεβίζο.
